Lúc đó, chú Vũ Khoan là Thứ trưởng phụ trách Vụ, tôi may mắn được làm nhân viên dưới quyền ông. Mỗi lần có tờ trình của Vụ gửi chú duyệt là một lần chúng tôi háo hức chờ xem chú sẽ sửa như thế nào để học hỏi. Chú chỉ sửa vài chữ là có thể thay đổi hoặc làm sáng tỏ một vấn đề phức tạp. Dự các cuộc họp do chú chủ trì cũng là một dịp may vì chú luôn ngắn gọn, sắc sảo, rành mạch, không rườm rà, không tầm chương, trích cú. Cách nói "một là, hai là, ba là" có lẽ xuất phát từ phong cách chỉ đạo hội nghị của chú.
Như rất nhiều người cùng thế hệ, tôi kính trọng chú Vũ Khoan không chỉ vì năng lực tự học, tự thích ứng và quyết đoán mà còn vì tính trách nhiệm của chú với công việc và tính cách thẳng thắn, bộc trực. Một lần, mở đầu phát biểu tại một Hội nghị Thông tin Đối ngoại, chú nói: "Tôi sẽ kiện Ban Tổ chức vi phạm bản quyền vì báo cáo năm nay giống y báo cáo năm trước".
Nhiều năm trước, trong cuộc họp của Ban Bí thư với Thường vụ tỉnh uỷ Hà Tây, chú (là người sinh ra ở Hà Tây) nói: "Chưa có tỉnh nào có nhiều điều kiện thuận lợi như Hà Tây. Sát nách Thủ đô, có đồng bằng, có đồi núi, có nông nghiệp, có công nghiệp, có du lịch, có thương mại. Là tỉnh duy nhất có Chủ tịch UBND tỉnh nói được tiếng Anh. Thế mà làm ăn bết bát, năm nào cũng phải xin cấp ngân sách từ Trung ương".
Chú Vũ Khoan học tiếng Nga từ nhỏ và từng là phiên dịch cho Chủ tịch Hồ Chí Minh và các lãnh đạo cao cấp của Đảng và Nhà nước những năm 1960. Đến khi chủ trì các hội nghị cao cấp Á-Âu tại Hà Nội, chú lại có thể nói tiếng Anh chuẩn xác, nhất là các thuật ngữ chuyên ngành về thương mại, đầu tư quốc tế. Tất cả là nhờ tự học. Từ đầu những năm 1990, chú đã học tiếng Anh thông qua đọc tạp chí Newsweek và The Economist (chủ yếu do Đại sứ quán Việt Nam ở Thái Lan gửi về) và đọc sách kinh tế học của Paul Sammuelson. Là người được đào tạo tại Liên Xô và trưởng thành trong nền kinh tế XHCN, chú nắm bắt nhanh chóng các nguyên tắc thị trường và là một trong những người ủng hộ mạnh mẽ gia nhập WTO, mở cửa thị trường, áp dụng các nguyên lý kinh tế thị trường.
Tôi được nghe chú kể lại, là sau một lần tranh luận với các đồng liêu về việc có gia nhập WTO hay không, chú nói: "Nếu không gia nhập WTO thì chúng ta lại lên rừng kháng chiến tiếp".
Thời gian chú làm Bộ trưởng Thương mại và Phó Thủ tướng trùng với các mốc lớn về quan hệ ngoại giao và thương mại quốc tế của Việt Nam như đàm phán Hiệp định thương mại song phương với Mỹ, gia nhập WTO, Thủ tướng Phan Văn Khải thăm Mỹ. May mắn cho đất nước là lãnh đạo cao cấp thời kỳ đó đã chọn chú, một người "góc cạnh" giữ những trọng trách đối ngoại và hội nhập kinh tế.
Nhiều người kỳ vọng Phó Thủ tướng Vũ Khoan kế nhiệm Thủ tướng Phan Văn Khải. Nhưng hệ thống chính trị nào cũng có những nguyên tắc vận hành riêng. Chú Khoan đã xuất hiện đúng lúc để giải quyết đúng việc và biết ra đi đúng thời điểm. Khi đang ở đỉnh quyền lực, uy tín, trọng vọng và kỳ vọng, chú xin nghỉ hưu.
Sau khi nghỉ hưu, chú tiếp tục đi giảng dạy, đào tạo nhiều thế hệ sinh viên ngoại giao, cán bộ trẻ và bồi dưỡng cán bộ cao cấp. Ở đâu chú cũng được chào đón nồng nhiệt. Ở đâu chú cũng truyền đến năng lượng tích cực và nguồn cảm hứng lớn lao.
Nguyên Phó thủ tướng Vũ Khoan đã có một cuộc sống và sự nghiệp trọn vẹn. Chú là một trong số lãnh đạo "nói được và làm được", được yêu mến lúc còn đương chức, khi đã về hưu và sẽ được nhớ đến sau khi đã mất.
Chú từng chia sẻ: "Có người hỏi tôi rằng, khi về nghỉ hưu, ông hối tiếc điều gì nhất. Tôi nghĩ điều hối tiếc nhất là có những chuyện sai trái rõ mười mươi mà mình không làm gì được để đẩy lùi nó, như vậy là mình thiếu dũng khí, thậm chí còn hèn... Tôi luôn tâm niệm: Có thể không biết cách lên, nhưng nhất định phải biết cách xuống đúng lúc và đúng cách".
Điều quan trọng tôi nhận ra từ cuộc đời và quá trình làm việc với chú Vũ Khoan là một đất nước muốn phát triển mạnh mẽ không chỉ trông chờ vào một số cá nhân xuất sắc mà cần một hệ thống có thể tạo ra người xuất sắc và trọng dụng được họ.
Bạch Ngọc Chiến
(PS st theo VnExpress)