Tuy nhiên ngay từ năm 1940, người ta đã thấy có mối liên hệ giữa hút thuốc lá và nguy cơ bị bệnh tim mạch. Dù hút một vài điếu thuốc trong ngày cũng làm tăng nguy cơ mắc bệnh này.
Những người hút thuốc có tăng nồng độ các sản phẩm oxy hóa bao gồm cả cholesterol LDL oxy hóa, và làm giảm nồng độ của cholesterol HDL, một yếu tố bảo vệ tim. Những yếu tố này cùng với các ảnh hưởng trực tiếp của CO2 và nicotine gây tổn thương nội mạch. Có thể thông qua những cơ chế này mà ở những người hút thuốc có tăng phản ứng của mạch máu. Hút thuốc cũng liên quan đến tăng nồng độ fibrinogen và tăng kết dính tiểu cầu.
Thuốc lá là nguyên nhân chính của bệnh viêm tắc động mạch
Những người đang hút thuốc có nguy cơ bị bệnh mạch máu ngoại vi cao gấp 16 lần so với người chưa hút bao giờ. Ở những người đã cai thuốc thì nguy cơ này cao gấp 7 lần so nhóm chưa hút bao giờ. Khoảng 76% bệnh nhân bị mạch máu ngoại vi là do hút thuốc. Bệnh máu ngoại vi thường gây đau, hạn chế vận động và có thể đe dọa tính mạng. Những bệnh nhân tiếp tục hút thuốc khi đang điều trị bệnh này thì hiệu quả điều trị rất kém. Điển hình của bệnh viêm tắc động mạch ngoại vi là bệnh Buerger.
Điển hình của bệnh viêm tắc động mạch ngoại vi là bệnh Buerger
Bệnh viêm tắc động mạch mạn tính được tác giả Léo Buerger mô tả lần đầu tiên trong Y văn vào năm 1908, trên 11 bệnh nhân. Bệnh phát sinh do tình trạng viêm nhiễm nặng nề của toàn bộ 3 lớp thành động mạch và các tĩnh mạch đi kèm, gây nên những di chứng nặng nề là hoại tử chi và diễn tiến cuối cùng là phải cắt cụt chi bị hoại tử.
Những bệnh nhân bị tắc động mạch do xơ vữa mạch máu thường trên 50 tuổi
Bệnh Buerger chỉ chiếm một tỉ lệ rất nhỏ, vào khoảng 0,25% các trường hợp viêm tắc động mạch. Bệnh hầu như chỉ gặp ở nam giới, tuổi còn khá trẻ từ 25 - 40 tuổi, hay gặp ở các chủng tộc người da trắng và da vàng, rất hiếm thấy ở những người da đen. Phần lớn bệnh nhân đều nghiện thuốc lá nặng, trên 20 điếu một ngày. Nghiện thuốc lá và không bỏ được thuốc lá là một nguyên nhân làm bệnh nhân rất khó khỏi bệnh mặc dù được điều trị tích cực.
Ở các nước phương Đông, trong những năm gần đây, tỉ lệ người mắc bệnh ngày càng tăng lên tỉ lệ thuận với số người hút thuốc lá cũng đang tăng lên, đặc biệt là ở các quốc gia đang phát triển.
Các biểu hiện chính của bệnh:
Bệnh thường xảy ra ở người trẻ tuổi dưới 45, đàn ông, nghiện thuốc lá, có tổn thương loét hoại tử khu trú ở đầu ngón chân và không có các yếu tố biểu hiện của các loại bệnh khác như: xơ vữa động mạch, cao huyết áp, rối loạn chuyển hóa lipid, đái tháo đường…
Các biểu hiện chính của bệnh: đau, là triệu chứng quan trọng nhất chiếm đến 75 - 80% số bệnh nhân và là biểu hiện đầu tiên của tình trạng thiếu máu nuôi dưỡng chi. Lúc đầu, bệnh nhân có tình trạng đau cách hồi, đau như chuột rút ở bắp chân, đau xuất hiện khi đi lại nhiều và giảm khi nghỉ ngơi. Về sau đau liên tục, bệnh nhân không chịu nổi, đau nhiều về đêm, có khi người bệnh lâm vào tình trạng trầm cảm vì đau đớn. Hình ảnh quen thuộc là một người đàn ông trung niên, già hơn tuổi, gầy gò, nét mặt đau khổ ngồi trên giường bệnh, thõng bàn chân đau và phù nề xuống đất để giảm đau.
Ngoài ra, khi khám bệnh bác sĩ còn phát hiện thêm các triệu chứng: xanh tím, tím tái và cuối cùng là hoại tử đen của chi bị tắc động mạch. Tình trạng liệt chi và mất mạch, rối loạn cảm giác, dị cảm cũng rất hay gặp và là những dấu hiệu tiên lượng rất xấu của bệnh.
Ở giai đoạn sớm của bệnh, có thể thấy các tổn thương của tĩnh mạch nông đi kèm, biểu hiện bằng tình trạng viêm tắc tĩnh mạch tái phát. Hiếm khi thấy tổn thương của các tĩnh mạch lớn và sâu như tĩnh mạch đùi hoặc tĩnh mạch chậu.
Bệnh có thể tiến triển thành nhiều đợt cấp, trên nền tổn thương mạn tính. Sau giai đoạn cấp là giai đoạn hình thành của các mạch máu bàng hệ, đó là các nhánh nối bắc cầu của chính cơ thể, giai đoạn này rất quan trọng ở những bệnh nhân trẻ. Người bệnh thấy giảm hoặc hết các triệu chứng đau nhức, triệu chứng tím tái đầu ngón chi và bệnh có thể tự lành. Tuy nhiên, chu kỳ lành bệnh này có thể bị phá vỡ nếu bệnh nhân tiếp tục hút và gia tăng mức độ hút thuốc lá.
Bệnh tiến triển theo xu hướng nặng dần, khoảng cách giữa các lần lành bệnh ngắn lại, thời gian đau kéo dài ra và tỉ lệ tử vong của bệnh nhân trong vòng 10 năm cao gấp 3 lần so với những người bình thường, tỉ lệ phải cắt cụt chân lên đến trên 20%, đó là ở Mỹ và các nước phát triển, còn ở nước ta, tỉ lệ này còn cao hơn nhiều. Tuy nhiên, theo các nhà nghiên cứu, tỉ lệ tử vong và cắt cụt chân thay đổi nhiều tùy theo tình trạng nghiện thuốc lá và các biện pháp nhằm bảo vệ đôi chân của bệnh nhân.
Dẫn đến tắc mạch do xơ vữa
Hút thuốc lá, trong thực tế là một trong những nguy cơ gây xơ vữa động mạch mạnh nhất. Các yếu tố khác: đàn ông, tiền sử gia đình có người bị thiếu máu cơ tim, rối loạn chuyển hóa lipid, béo phì ở bụng, đái tháo đường, cao huyết áp… Ngoài ra nó còn là một trong những yếu tố khi bị giảm hoặc bỏ hẳn thì sẽ làm giảm rõ ràng nguy cơ phát triển bệnh xơ vữa động mạch. Các bằng chứng nghiên cứu trong nhiều năm cho thấy: có sự gia tăng trung bình vào khoảng 70% và tăng gấp 3 - 5 lần nguy cơ bị nhồi máu cơ tim do tắc động mạch vành ở những người hút một gói thuốc một ngày so với những người không hút thuốc lá. Tỉ lệ tổn thương xơ vữa của động mạch vành cũng tăng lên đáng kể ở nhựng phụ nữ trên 35 tuổi có sử dụng thuốc ngừa thai và hút thuốc. Cơ chế gây bệnh chính của thuốc lá là gây nhiễm độc trực tiếp trên lớp nội mạc động mạch, do việc tạo thành các chất oxy hóa.
Các tổn thương động mạch trong xơ vữa mạch máu:
Những bệnh nhân bị tắc động mạch do xơ vữa mạch máu thường trên 50 tuổi, tuy nhiên thỉnh thoảng vẫn có những bệnh nhân còn khá trẻ. Các mạch máu bị tổn thương ngoài các động mạch ngoại vi còn có cả các động mạch lớn như động mạch chủ gây phình hoặc bóc tách động mạch chủ bụng, ngực là một cấp cứu tối khẩn cấp, nếu không xử trí kịp thời người bệnh có thể tử vong.
Các tổn thương khác: tắc động mạch vành tim, tắc động mạch tạng gây tình trạng hoại tử ruột, có khi phải cắt toàn bộ ruột non và ruột già, tắc động mạch thận làm nặng thêm tình trạng cao huyết áp có sẵn của bệnh nhân…
Ngoài ra hút thuốc lá còn là một trong những nguyên nhân chính của tai biến mạch máu não. Tai biến mạch máu não là nguyên nhân gây tử vong đứng hàng thứ ba ở Mỹ, cứ 15 bệnh nhân chết trong năm 1992 thì có một bệnh nhân chết do tai biến mạch máu não. Trong năm 1995, có tới 150.000 bệnh nhân chết vì tai biến mạch máu não, tức là cứ 5 phút lại có một người Mỹ chết vì tai biến mạch máu não.
Ảnh hưởng đến nhịp tim và huyết áp
Khi hít khói thuốc vào sẽ gây ra một số tác động ngay lập tức lên tim và mạch máu. Hút thuốc kích thích hệ thống thần kinh tự động của tim. Trong phút đầu của quá trình hút thuốc nhịp tim bắt đầu tăng lên, có thể tăng tới 30% trong 10 phút đầu hút thuốc. Nhịp tim có thể giảm xuống từ từ nếu tiếp tục hút thuốc, nhưng không bao giờ trở về bình thường nếu chưa ngừng hút.
Một tác động quan trọng khác là gây tăng huyết áp cấp tính. Trong một số nghiên cứu cho thấy rằng huyết áp trở về bình thường giữa các lần hút thuốc nhưng nếu hút nhiều lần trong ngày dẫn đến tăng huyết áp trung bình. Hút thuốc cũng làm tăng huyết áp dao động. Trong khi tăng huyết áp có thể dẫn đến các bệnh tim mạch, tăng huyết áp dao động thậm chí còn nguy hiểm đến tim hơn.
Hút thuốc còn làm giảm tác dụng điều trị tăng huyết áp. Một số nghiên cứu chỉ ra rằng hút thuốc làm mất tác dụng của thuốc điều trị tăng huyết áp. Một cơ chế mà hút thuốc làm mất tác dụng của thuốc là do nó kích thích gan sản xuất ra enzym vào trong máu làm hạn chế tác dụng của thuốc.
Thuốc lá và bệnh động mạch vành
Hút thuốc chủ động là một yếu tố nguy cơ của bệnh mạch vành, nhưng tiếp xúc với môi trường khói thuốc hay hút thuốc thụ động thì nguy cơ bị bệnh mạch vành tăng 20 - 30%. Những người hút thuốc có nguy cơ mắc bệnh mạch vành gấp 2 - 4 lần và tử vong nhiều hơn khoảng 70% do bệnh này.
Nguyên nhân dẫn đến bệnh mạch vành là do xơ vữa động mạch. Lớp nội mạch có thể bị phá hủy do một số tác nhân sau: cao huyết áp, hóa chất độc (như các chất tìm thấy trong khói thuốc) và mỡ máu cao. Những hóa chất như hydrocarbon thơm đa vòng l chất gây ung thư có trong thuốc lá cũng có tác dụng gây hình thành mảng xơ vữa.
Nếu hút nhiều lần trong ngày dẫn đến tăng huyết áp trung bình
Hút thuốc là nguy cơ cao gây xơ vữa động mạch, tăng huyết áp và tăng cholesterol máu. Khi phối hợp với các yếu tố nguy cơ này, hút thuốc tạo ra những ảnh hưởng rất lớn, lớn hơn nhiều so với cộng 2 yếu tố nguy cơ riêng rẽ lại.
Đến đau thắt ngực và nhồi máu cơ tim
Những người hút thuốc hay bị cả cơn đau thắt ngực và nhồi máu cơ tim nhiều hơn ở những người không hút thuốc. Ở những người hút thuốc thì tuổi bắt đầu bị nhồi máu cơ tim sớm hơn, nguy cơ tái phát cơn nhồi máu trong một năm gấp 2 lần so với người không hút thuốc.
Khi so sánh với những người không bao giờ hút thuốc thì những người hút thuốc có nguy cơ bị co thắt mạch vành cao gấp 20 lần, thời gian bị cơn co thắt mạch vành kéo dài hơn và ở những mức gắng sức thấp hơn so với người không hút thuốc. Co thắt mạch vành có thể xảy ra sau khi chỉ hút một điếu thuốc.
Gây ra rối loạn nhịp tim và đột tử
Khói thuốc làm tăng tiết catecholamine, một hoạt chất tự nhiên trong cơ thể như adrenaline, có thể gây ra loạn nhịp tim nguy hiểm đến tính mạng là ngoại tâm thu thất và rung thất gây đột tử.
Bệnh phình động mạch chủ
Bất kỳ ai cũng có thể bị xơ vữa động mạch chủ, nhưng những người hút thuốc có nguy cơ cao các mảng xơ vữa đó lớn lên. Nhữnh mảng xơ vữa đó làm cho thành động mạch bị yếu đi và tạo thành chỗ phình, hoặc phình ở thành mạch. Những chỗ thành mạch yếu nên có thể vỡ. Ở những người hút thuốc thì tỉ lệ bị phình động mạch chủ nhiều gấp 8 lần và và tỉ lệ chết do vỡ phình mạch cao hơn rất nhiều so với người không hút thuốc.
Bệnh cơ tim phì đại
Những người hút thuốc lá có nguy cơ bị bệnh cơ tim cao hơn so với người không hút thuốc. Khói thuốc gây bệnh bằng cách phá hủy các động mạch nhỏ, hoặc có lẽ CO trong khói thuốc làm tổn thương trực tiếp cơ tim. Có thể hút thuốc còn làm tăng tính nhạy cảm với nhiễm virút dẫn đến bệnh viêm cơ tim.
PGS.TS. NGUYỄN HOÀI NAM