“Sông Son – Dòng sông của lịch sử - Miền di sản” – Bút ký của Lê Trung Khiên
SÔNG SON- DÒNG SÔNG CỦA LỊCH SỬ - MIỀN DI SẢN
Bút ký
Tôi không sinh ra ở nơi đây, nhưng sông Son đã gắn với tôi một thời tuổi trẻ oanh liệt trong những năm tháng ác liệt của cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước. Đầu năm 1966 vào ngày 01 tết Bính Ngọ, sau tiếng bộc phá nổ rung chuyển rừng núi, giờ phút phát lệnh “ chọc thủng Trường Sơn, mở đường thắng lợi” bắt đầu. Đường 20 hình thành từ đó, chỉ trong 3 tháng, hơn 8.000 bộ đội, thanh niên xung phong đã mở thông tuyến đường dài 123 km từ điểm đầu làng Phong Nha, xã Sơn Trạch, huyện Bố Trạch nối vào đường 128 A tại Lùm Bùm, nước bạn Lào. “ Đường 20 là một kỳ công, kỳ tích, kỳ quan… ” tạo thành hệ thống đường Trường Sơn- Đường Hồ Chí Minh trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước vĩ đại của dân tộc. Cũng từ thời điểm đó, bến phà Xuân Sơn trên sông Son trở thành một trong những trọng điểm dánh phá ác liệt nhất của không quân Mỹ.
Sông Son bắt nguồn từ từ dẫy núi Trường Sơn thuộc xã Sơn Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình. Thượng nguồn dòng sông chảy ngầm trong dẫy núi đá vôi dài gần 8 km, chảy ra từ Động Phong Nha, đổ về xuôi gặp sông Gianh tại thị xã Ba Đồn. Bến phà Xuân Sơn trên sông Son nằm trên Quốc lộ 15 trước đây và ngày nay là đường Hồ Chí Minh; qua bờ Nam rẽ theo hai hướng: Hướng Đông Nam là quốc lộ 15 nối vào Quốc lộ I về thành phố Đồng Hới; hướng Tây Nam vào đường 20 Quyết Thắng là tuyến vận tải sức người sức của chủ yếu từ hậu phương miền Bắc vào chiến trường miền Nam. Để ngăn chặn sự chi viện từ miền Bắc, không quân Mỹ đã tập trung đánh phá biến bến phà Xuân Sơn thành “ tọa độ lửa”. Đại đội 16 cầu phà thuộc Binh trạm 14 ngày đêm bám trụ đảm bảo thông xe liên tục. Tôi còn nhớ mãi trong ký ức tháng 5 năm 1968 hình ảnh tiểu đội trưởng hạ sỹ Võ Thế Chơn được đơn vị tổ chức “ truy điệu sống” ngay bên bờ sông Son, gần làng Phong Nha, trước khi lên ca nô rà phá gần 100 quả bom từ trường địch ném xuống đoạn sông chỉ hơn 1 km, đảm bảo an toàn hơn 300 xe ô tô vượt bến phà trong đêm. Với chiến công đó, anh được phong quân hàm vượt cấp, đề bạt lên trung đội trưởng và được thưởng chiếc đồng hồ Pônzot và Bác Hồ tặng huy hiệu của Người. Vào dịp quay bộ phim tài liêu “ Bến phà xưa” ( đã chiếu trên Đài truyền hình Việt Nam ) tôi tình cờ gặp anh, trông anh vẫn rắn rỏi, khỏe mạnh như ngày nào xông pha dưới làn bom đạn tại bến phà Xuân Sơn, chỉ khác đã đeo quân hàm thượng tá khi về hưu.
Thời chiến tranh, động Phong Nha là nơi cất dấu các phương tiện vượt sông, tối đến đưa ra bến nối đôi bờ cho xe qua lại. Đại đội 16 cầu phà và lực lượng nữ thanh niên xung phong đã kiên cường bám trụ, vượt qua bom đạn giữ mạch máu giao thông; nhiều cán bộ, chiến sỹ đã ngã xuống nơi đây, sau này thống kê lại đại đội 16 có tới trên 70% chiến sỹ bị thương hoặc hy sinh. Hai bên bờ sông Son những trận địa pháo cao xạ đan lưới lửa bảo vệ bầu trời, nhiều máy bay Mỹ bị bắn rơi tại trọng điểm này; những xóm làng như Phong Nha, Cù Lạc, Troóc, Cổ Giang, Cự Nẫm, Khương Hà … bị bom đạn Mỹ hủy diệt. Ngày nay tại bến phà cũ, đã xây dựng một tượng đài ghi nhớ những chiến công của các lực lượng chiến đấu nơi đây. Các làng xóm ven sông Son đã đổi khác, nhà cửa khang trang, đời sống phát triển, nhất là tại làng Phong Nha, Cù Lạc những khách sạn cao tầng, nhà hàng sang trọng, những Homestay phục vụ khách du lịch. Bến sông tấp nập dòng người, những con thuyền lướt trên mặt sông xanh đưa du khách vào thăm hang động…Tôi thầm nghĩ, ông trời đã ban tặng cho Phong Nha một món quà vô giá và trả lại cho Nhân dân Phong Nha những gì đã mất mát quá lớn trong những năm tháng chiến tranh.
.jpg)
Đài tưởng niệm các liệt sỹ tại bến phà Xuân Sơn 9 bên bờ Nam song Son
Sau chiến tranh, tôi có dịp trở lại vùng đất này nhiều lần, sông Son nước xanh ngăn ngắt, đáy sông soi rõ bóng hình những ngọn núí đá vôi sừng sững hai bên bờ, cùng với đó là chiếc cầu vĩnh cửu vắt qua sông trên đường Hồ Chí Minh, ngay gần bến phà Xuân Sơn trước kia. Do dòng chảy từ trong hang động nên nước sông mát lạnh, từ thượng nguồn về xuôi khoảng năm, sáu cây số mang nguồn nước ngọt tưới cho đồng ruộng và sinh hoạt của nhân dân. Phía cuối dòng đổ ra sông Gianh cũng là “ vựa cá” ngon nức tiếng hàng ngày cung cấp cho trung tâm du lịch Phong Nha. Dòng sông chảy uốn lượn qua những xóm làng, những nương ngô tạo nên một khung cảnh bình yên, một bức tranh thủy mặc hữu tình, thơ mộng giữa vùng núi đồi trùng điệp. Đi trên con thuyền xuôi dòng, bất giác tôi nhớ lại thời chiến tranh đã chứng kiến những chuyển ca nô kéo xà lan chở hành ngược dòng từ sông Gianh đến làng Cù Lạc để chuyển tiếp bằng ô tô vào đường 20. Gần chín năm ở Binh trạm 14 trên tuyến đường 20 sang Lào và đường 15 vào Vĩnh Linh, với tôi đầy ắp những kỷ niệm một thời tuổi trẻ, một thời chiến tranh. Sông Son là chứng tích của những năm tháng ác liệt trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, nơi đây đã ghi lại những dấu ấn, những bản hùng ca về chủ nghĩa anh hùng cách mạng của Binh đoàn 559, Trường Sơn anh hùng và Nhân dân Quảng Bình.
Đến với sông Son ngày nay, là đến với điểm du lịch nổi tiếng thuộc khu di sản thiên nhiên thế giới Phong Nha- Kẽ Bàng, một trong những kỳ quan thiên nhiên đã được Unesco công nhận lần thứ nhất vào tháng 7 năm 2003 và lần thứ hai tháng 7 năm 2015. Đến với khu di sản thiên nhiên Phong Nha- Kẽ Bàng để được khám phá những hang động kỳ vĩ; được hòa mình vào công viên xanh Ôzo với nhiều trò chơi mạo hiểm, thú vị hoặc được ngắm phong cảnh vườn thực vật rộng hơn 40 ha để tận hưởng vẻ đẹp kỳ thú các loài động, thực vật nơi đây. Từ khi Phong Nha- Kẽ Bàng được công nhận là di sản thiên nhiên thế giới đã đưa ngành du lịch Quảng Bình trở thành một trong 4 ngành mũi nhọn để phát triển kinh tế- xã hội của tỉnh này. Nhiều làng xã ven sông Son được hưởng lợi từ con sông như làng Na xã Sơn Trạch chiếm trên 50% số thuyền đưa khách du lịch vào động Phong Nha.
.jpg)
Cửa Động Phong Nha
Ngược sông Son đến với động Phong Nha, được mệnh danh “ kỳ quan đệ nhất động” để chiêm ngưỡng vẻ đẹp hùng vĩ của hang nước dài nhất thế giới ( 7.729m), có dòng sông ngầm dài gần 14.000 m. Trong hang động có những bãi cát, những nhủ đá muôn hình thù kỳ lạ. Trên đường vào động Phong Nha hay lúc quay ra, cách động chừng 1000m là động Tiên Sơn nằm trên lưng chừng núi ở độ cao 200 m. Động Tiên Sơn là động khô, là một trong kiệt tác của Phong Nha- Kẽ Bàng, nơi đây được mênh danh là “ tòa lâu đài của thạch nhũ” , đi vào trong động như lạc vào cõi tiên nơi trần gian, xua đi những mệt nhọc sau một chặng đường leo những bậc đá quanh co, uốn khúc để lên động.
Rời sông Son, đi về phía thượng nguồn trong rừng Kẽ Bàng để đến với động Thiên Đường là hang động khô dài nhất châu Á. Men theo đường lên núi, qua cửa hang hẹp là hệ thống cầu bằng gỗ dài hơn 1000m đi sâu vào trong hang để thưởng ngoạn vẻ đẹp của những khối nhũ đá kỳ lạ; lòng hang rộng, trần hang cao; đặc biệt du khách được đưa đi bằng thuyền khám phá hệ thống suối ngầm như đi vào chốn “ thủy cung”. Động Thiên Đường cũng là nơi khảo cổ học đã phát hiện dấu tích của người tiền sử vào thời kỳ đá mới.Trong những hang động thuộc Phong Nha- Kẽ Bàng phải nói đến động Sơn Đoòng là hang động lớn nhất thế giới, đã được công nhận “ Di sản thế giới”. Bên trong hang Sơn Đoòng là môi trường thiên nhiên cực độc đáo với thảm rừng nguyên sinh, dòng sông ngầm huyền ảo.
Đến với du lịch sông Son, Phong Nha- Kẽ Bàng du khách sẽ có dịp đến thăm những di tích lịch sử trên đường 20, đường 15 để nhớ lại một thời chiến tranh khốc liệt. Từ làng Phong Nha km 0 đi vào đường 20 Quyết Thắng đã bắt gặp ngay phong cảnh mê người của núi rừng Trường Sơn trùng điệp: Vượt qua cửa rừng, dốc Đồng Tiền, dốc Ba Thang đến km 12 là di tích lịch sử quốc gia “ Hang 8 cô”- suối Trạ Ang, nơi đã xẩy ra sự kiện bi hùng thời kỳ chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ. Tại Trạ Ang, một bên là vách núi cao dựng đứng, một bên là dòng suối trong xanh, nơi thượng nguồn chảy ngầm ra động Phong Nha. Tháng 3 năm 1968, máy bay đánh phá làm tắc đường suốt một tuần, phia bên trong xe của Tiểu đoàn 781và 52 thiếu xăng; Binh trạm 14 đã phải huy động hàng trăm chiến sỹ công binh Tiểu đoàn 335 vần từng phuy xăng xuống suối, kéo ngược dòng. Ngày nào cũng có chiến sỹ hy sinh, bị thương; sau một tuần kéo được 30 phuy xăng đã có tới 29 chiến sỹ hy sinh. Tháng 11 năm 1972, cũng tại khu vực này, máy bay Mỹ ném bom sập cửa hang làm 8 thanh niên xung phong và 3 chiến sỹ pháo cao xạ hy sinh, trong đó có 8 người bên trong hang, mặc dù được đơn vị tìm mọi biện pháp cứu ra nhưng đành bất lực bởi những khối đá lớn lấp kín cửa hang. Đi sâu vào bên trong, du khách sẽ được thưởng ngoạn những cảnh đẹp hùng vĩ, đến với đền thờ các liệt sỹ hy sinh trên đường 20 Quyết Thắng đươc xây dựng khang trang tại một ngọn đồi bên suối Cà Roòng thuộc xã Thượng Trạch, nơi trong chiến tranh cũng là trọng điểm đánh phá ác liệt của máy bay Mỹ. Những di tích lịch sử bên bờ sông Son hiện nay đều nằm trong hệ thống di tích lịch sử quốc gia đặc biệt đường Trường Sơn- đường Hồ Chí Minh và cùng với quần thể Phong Nha- Kẽ Bàng mở ra triển vọng lớn phát triển du lịch sông Son nói riêng và du lịch tỉnh Quảng Bình nói chung. /.
Tháng 4/2025
Lê Trung Khiên
Chủ tịch chi Hội VHNT Trường Sơn tỉnh Thanh Hóa