Thị xã Tam Điệp, Đèo Tam Điệp

         Tam Điệp là đô thị miền núi phía nam của tỉnh  Ninh Bình. Đây là một thị xã công nghiệp nằm ở vị trí cửa ngõ miền Bắc Việt nam, có vai trò là trung tâm vùng Nam Bắc Bộ. Tam Điệp là một địa danh cổ, có nhiều di chỉ khảo cổ học và cũng là vùng đất có vị trí quan trọng về quân sự qua các thời kỳ. Đèo Tam Điệp con có tên khác là đèo Ba Dội ( vì có 3 đèo kế tiếp nhau) nằm trên đường Thiên Lý từ Bắc vào Nam.

          Về mặt quân sự, Tam Điệp giữ một vị trí quan trọng vì  Đèo ba Dội nằm trong dãy Tam Điệp là một cửa giao thông hiểm yếu giữa  Ninh Bình và  Thanh Hóa, dùng đường bộ từ  Thang Long vào Thanh Hóa hay từ Đàng Trong ra  Đang Ngoài , đều phải vượt đèo này.

        Vùng đất Tam Điệp là phòng tuyến kháng chiến của triều đại Tây Sơn thế kỷ 17, mảnh đất gắn với tên tuổi của vị tướng tài Ngô Thì Nhậm với phòng tuyến Tam Điệp, với anh hùng Quang Trung trong sự nghiệp giải phóng Thăng Long. Do ở vào vị trí chiến lược ra Bắc vào Nam, vùng đất này đã chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử oai hùng của dân tộc mà dấu tích lịch sử còn để lại trong các địa danh và di tích. Hệ thống di tích lịch sử- văn hóa  ở Tam Điệp gắn liền với tín ngưỡng thờ phụng vua Quang Trung.

         Cũng như các vùng miền núi  Ninh Bình, dãy núi đá vôi ở Tam Điệp tạo ra nhiều hang động kỳ thú như: động Trà Tu, động Tam Giao.

          Một yếu tố khác vô cùng quan trọng, góp phần không nhỏ làm nên diện mạo đa dạng, phong phú của văn hoá  NInh Bình, đó là sự lưu lại dấu ấn văn hoá của các tao nhân, mặc khách khi qua vùng sơn thanh thuỷ tú này. Các đế vương, công hầu, khanh tướng, danh nhân văn hoá lớn về đây, xếp gương, đề bút, sông núi hoá thành thi ca như bài "Cửu Chân Quan" của Ngô Thì Sĩ và tấm bia khắc bài thơ "Quá Tam Điệp sơn" của vua  Thiệu Trị làm năm 1842 khi đi tuần du qua núi Tam Điệp... Đặc biệt Bà Chúa thơ nôm Hồ Xuân Hương đã có bài thơ Đèo Ba Dội nổi tiềng:

   Một đèo, một đèo, lại một đèo / Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo                                                              Cửa son đỏ loét tùm hum nóc  /  Hòn đá xanh rì lún phún rêu .                                                               Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc /  Đầm đìa lá liễu giọt suơng gieo                                                        Hiền nhân quan tử ai mà chẳng /  Mỏi gối chồn chân vẫn muốn trèo.

        Nhân cách bác học và phẩm cách văn hoá lớn của các danh nhân đó đã thấm đẫm vào tầng văn hoá địa phương, được nhân dân tiếp thụ, sáng tạo, làm giàu thêm sắc thái văn hoá  Ninh Bình.

       Với sự phát triển giao thông, năm 1999 quốc lộ 1A được nâng cấp, Hầm chui Dốc Xây được xây dựng dành riêng cho hướng xe từ phía nam ra. Quốc lộ 1 ngày nay vượt dãy Tam Điệp ở Dốc Xây, không trùng với đèo Ba Dội cũ mà lệch về phia tây vài cây số.

       Thị xã Tam Điệp được thành lập ngày 17 tháng 12 năm  1982. Theo quy hoạch đô thị của tỉnh Ninh Bình đến năm 2020, thị xã Tam Điệp sẽ trở thành đô thị loại II.

                                                                                                                        VTT